Tropienie prawdy nie zawsze jest proste. Przeszkadzać nam w tym mogą fake newsy, zmanipulowane ilustracje, filmy i nagłówki. Oto nasze porady, jak sobie z nimi poradzić!
Konkrety przede wszystkim!
Fake newsy często ukrywają się za ogólnikami. Im mniej danych zawiera tekst i im bardziej rozmyte są informacje, tym większa szansa na to, że są one nieprawdziwe.
Aby wytropić prawdę, szukaj konkretów: zwracaj uwagę na numery, nazwy, dowody, daty, godziny – to najlepsze wyznaczniki faktów. Im więcej dowodów i szczegółów w tekście, tym trudniej było go zmanipulować.
Jednak nie zawsze to, że ktoś podaje nam dane, oznacza, że są one prawdziwe. Wykresy mogą być tworzone bez rzetelnego poparcia w badaniach. A do tego – nawet informacje pochodzące z prawdziwych źródeł mogą zostać przedstawione w mylący sposób lub wycięte z kontekstu.
Zawsze sprawdzaj, czy skale osi są proporcjonalne i czy dane nie są podane wybiórczo. Najlepiej jest także sprawdzić, z jakiego źródła pochodzą i czy jest ono wiarygodne.
fot. Arkadiusz Wydro / ZHP
Skąd mam wiedzieć, że źródło jest wiarygodne?
Najłatwiej jest to zrobić przez zweryfikowanie autora lub instytucji, która zamieszcza informację. Warto sprawdzić, czy nie ma historii fake newsów, czy nie jest to strona plotkarska lub satyryczna. To podstawa dobrego odczytania tekstu.
Upewnij się też, czy strona jest znana i jaką ma opinię wśród czytelników. Zwróć uwagę na to, czy i jakie podaje źródła informacji – zawsze można je przejrzeć, żeby wiedzieć, w jakim kontekście wydarzyła się dana sytuacja.
Zwróć uwagę na to, czy dane są aktualne. Zdarza się, że artykuł jest przedawniony, albo udostępniony z opóźnieniem. Zawsze dobrze jest sprawdzić, jak wyglądają najnowsze doniesienia i jak rozwijała się sytuacja.
Ważny jest także język. Zwracaj uwagę nie tylko na jego poprawność, czy brak błędów, ale także na to, czy jest on w miarę neutralny i obiektywny. Może się okazać, że jest to opinia, a nie fakt!
Fakty a opinie
No właśnie, największym błędem przy tropieniu prawdy jest mylenie faktów z opiniami. Nie zawsze rozpoznanie ich od siebie jest proste, ale jest to kluczowa kwestia.
Dlaczego? Bo każdy może swobodnie wyrazić swoją opinię, ale nie musi ona być zgodna z obiektywną prawdą. Dlatego właśnie przy poszukiwaniu informacji ważne jest, żebyśmy sprawdzali, jakie są fakty, a nie jak ktoś wyraża zdanie na dany temat.
fot. Weronika Małachowska / ZHP
Jak je od siebie odróżnić?
Po pierwsze – zawsze sprawdzaj w wielu źródłach! Staraj się porównywać informacje ze sobą i znajdować doniesienia z różnych mediów. Tym sposobem możesz wykryć, w których miejscach różne portale podają inne dane.
Zwracaj uwagę na to, czy tekst osądza lub ocenia – patrz na określenia nacechowane emocjonalnie – zarówno te negatywne, jak i pozytywne. Wskazują one na brak obiektywności autora i wyrażanie własnego zdania zamiast podawania informacji.
Fałszywe recenzje często są przesadnie pozytywne lub negatywne – w końcu w większości przypadków prawda leży gdzieś po środku. Uważaj na skrajnie emocjonalne przekazy, one nigdy nie będą obiektywne.
Choć jak wiemy, konkretne dane są pomocne, uważaj na cytowane wypowiedzi. Cytaty też mogą być zmanipulowane! Zawsze patrz, czy cytat pasuje do osoby i czy nie został wyjęty z kontekstu. Więcej możesz dowiedzieć się dzięki naszemu krótkiemu filmowi: https://youtu.be/mSu1xr-OdEs?si=mlAQ3QoSYHDCPeX1
Sprawdź się!
Skoro wiesz już po czym można rozpoznać daje newsy – czas na test! Wejdź na naszą stronę: https://zhp.pl/czuwaj-w-sieci-edukacja-cyberbezpieczenstwo-factchecking/wytrop-prawde/ i sprawdź, czy potrafisz wytropić prawdę!
Chcesz wiedzieć więcej?
Jeśli interesuje Cię tematyka rozpoznawania fałszywych informacji, to śledź nasz kanał na YouTube: https://www.youtube.com/@ZHP360. Publikujemy tam krótkie filmy, które pokażą Ci jeszcze więcej fact hacków!
A jeżeli chcesz wiedzieć więcej o tym, jak chronić się w Internecie, koniecznie przeczytaj nasz artykuł na temat silnego hasła i sprawdź się w mini-grze: https://zhp.pl/stworz-silne-haslo-zhp-czuwaj-w-sieci-2025/.
Czuwaj w sieci – kampania ZHP na rzecz cyfrowej uważności
„Czuwaj w sieci” to ogólnopolska kampania edukacyjna Związku Harcerstwa Polskiego, której celem jest wzmocnienie cyfrowych kompetencji dzieci, młodzieży, rodziców oraz osób pracujących z młodymi ludźmi. Kampania stanowi nową formę harcerskiej służby – tym razem w świecie online, gdzie fałszywe informacje, oszustwa i cyfrowe zagrożenia stają się coraz powszechniejsze. ZHP, zgodnie ze swoją ponadstuletnią tradycją wychowywania odpowiedzialnych obywateli, podejmuje się misji edukacyjnej, pokazując, że uważność w sieci to umiejętność, którą można rozwijać. Inicjatywa nie straszy, lecz wzmacnia – poprzez pozytywne podejście, atrakcyjne materiały edukacyjne i poczucie sprawczości, zachęca do świadomego i bezpiecznego korzystania z Internetu. Kampania oferuje m.in. animacje, quizy, filmy, podcasty, scenariusze lekcji i poradniki – wszystkie dostępne bezpłatnie na stronie zhp.pl/czuwaj-w-sieci.
ZHP – umiejętności na całe życie
Związek Harcerstwa Polskiego to największa w Polsce młodzieżowa organizacja, która zrzesza ponad 115 000 członków. Od ponad 100 lat ZHP wspiera rozwój dzieci i młodzieży, kształtuje proaktywną postawę oraz umożliwia zdobycie wiedzy i umiejętności niezbędnych w dorosłym życiu. Dzięki codziennemu zaangażowaniu ponad 16 000 instruktorów-wolontariuszy, ZHP oferuje nie tylko wyjątkowe harcerskie wyjazdy, ale także różnorodne aktywności pozalekcyjne, które odbywają się przez cały rok.
Kultywowanie wartości takich jak przyjaźń, przygoda, rozwój i obywatelskość sprawiają, że harcerstwo odpowiada zarówno na aktualne potrzeby młodych ludzi, jak i na wyzwania współczesnego świata. ZHP jest również jednym z aktywnych członków-założycieli Międzynarodowej Organizacji Ruchu Skautowego WOSM, która skupia ponad 57 mln skautów na całym świecie oraz oraz Światowego Stowarzyszenia Przewodniczek i Skautek WAGGGS, która skupia ponad 10 mln skautek w ponad 150 krajach świata.
Kampania społeczna ZHP „Czuwaj w sieci” w ramach zadania „Bądź gotów” realizowana jest przez Związek Harcerstwa Polskiego i finansowana ze środków Ministerstwa Edukacji w ramach programu „Edukacja na rzecz budowania społeczeństwa obywatelskiego” na rok 2024/2025.
