Zacytowane wypowiedzi nieraz stanowią podstawę naszych decyzji. Sprawiają, że wiemy dokładnie, co uważa dana osoba publiczna. Nie jest jednak tajemnicą, że mogą to być zmanipulowane cytaty. To problem nas wszystkich, jednak szczególnie narażeni są najmłodsi użytkownicy internetu. Dlatego warto uwrażliwiać uczniów na fałszywie przytoczone wypowiedzi.
Jak to się dzieje?
Cytat może zostać zmanipulowany na wiele sposobów. Po pierwsze – może być przypisany niewłaściwej osobie. Może się zdarzyć, że pod wypowiedzią podpisana będzie osoba, która nie ma z nią nic wspólnego.
Oprócz tego cytat może zostać zniekształcony lub wyrwany z kontekstu. Przez to z pozoru niegroźna wypowiedź może nabrać zupełnie innego znaczenia.
Cytat może być także całkowicie zmyślony. Czasami dzieje się to ze względów humorystycznych. Niestety, nigdy nie mamy pewności, że odbiorca rozpozna ironię, zwłaszcza kiedy jest ona bardzo subtelna.
Szczególnie dziś, kiedy codziennie napotykamy na całą masę informacji ważne jest to, aby potrafić rozróżnić te przydatne i wartościowe od fałszywych i mogących wprowadzić w błąd. Często nowinkami chcemy dzielić się ze swoimi bliskimi – nie chcemy im jednak przekazywać fałszywych wiadomości, prawda?
Znaki ostrzegawcze | Nie daj się zmanipulowanym cytatom!
Na szczęście nie musimy być bezbronni w obliczu fałszywych cytatów! Oto 4 znaki ostrzegawcze, które z łatwością przekażesz swoim uczniom.
fot. Karolina Piotrowska
1. Tylko jedno źródło
Tak jak w przypadku innych fake newsów – najpierw warto sprawdzić źródło. Jeżeli jakiś cytat występuje tylko w jednym miejscu, powinno to wzbudzić podejrzenia. Warto sprawdzić, czy różne źródła podają wypowiedź w tej samej formie i podpisują tym samym nazwiskiem.
Ważne jest także to, czy źródło, z którego korzystasz jest wiarygodne – czy nie ma charakteru plotkarskiego, historii rozprzestrzeniania fałszywych wiadomości lub czy nie jest stronnicze.
2. Niedopasowanie do postaci
Często zdarza się, że po prostu czujemy, że jakaś wypowiedź nie pasuje do swojego autora lub autorki. I bywa, że takie przeczucie nie jest bezpodstawne!
Zawsze sprawdzaj, czy w wypowiedzi nie ma podstawowych błędów, takich jak użycia słów lub nazwania wynalazków, które nie miały prawa istnieć w okresie życia przypisanej do niej postaci.
3. Brak kontekstu
Kolejnym znakiem ostrzegawczym zmanipulowanej wiadomości jest brak kontekstu. Zwykle objawia się tym, że wypowiedź zdaje się niepełna, bezsensowna lub wycięta z dłuższego fragmentu.
Aby się przed tym uchronić, dobrze jest czytać lub oglądać pełną formę wypowiedzi i sprawdzić, czy wyjęty kawałek nie jest na przykład przytoczoną wypowiedzią kogoś innego! Może się okazać, że w szerszym kontekście cytat nabierze zupełnie innego znaczenia.
4. Silne emocje
Tam, gdzie pojawiają się przekazy silnie nacechowane emocjonalnie – tam występuje również większa szansa na manipulację! Należy uważać zarówno na silnie stronnicze strony, jak i na wypowiedzi, które wpadają w różne skrajności.
Kiedy je zauważamy, warto sprawdzić szerszy kontekst lub na przykład doczytać więcej na temat poglądów autora słów i porównać je z wypowiedzią.
Aby utrwalić informacje, możesz pokazać uczniom nasz krótki materiał ze strony YouTube na temat fałszywych cytatów: https://youtu.be/mSu1xr-OdEs?si=kWat6UWU7tPr_2B-
Potrzebujesz więcej inspiracji?
Jeżeli chcesz wiedzieć więcej, koniecznie skorzystaj z naszych materiałów edukacyjnych dla nauczycieli i nauczycielek! Wystarczy, że wejdziesz na naszą stronę: https://zhp.pl/czuwaj-w-sieci-edukacja-cyberbezpieczenstwo-factchecking/czuwaj-w-sieci-pobierz-materialy-edukacyjne/#nauczyciel i zostawisz kontakt do siebie w wyznaczonym miejscu, a wyślemy ci dwa gotowe do przeprowadzenia, stworzone we współpracy z edukatozami i edukatorkami scenariusze lekcji na temat dezinformacji, a także zestaw plakatów i ulotek o cyberbezpieczeństwie! Wykorzystaj materiały od Związku Harcerstwa Polskiego w szkole.
Szukasz jeszcze większej dawki inspiracji do wykorzystania w szkole? Zapoznaj się z ostatnim artykułem o fact-hackingu: https://zhp.pl/fact-hacking-dla-nauczycieli-zhp-czuwaj-w-sieci-2025/.
fot. Sebastian Strachowski
Zmanipulowane cytaty to częste pułapki, na które w Internecie napotykają dzieci w wieku szkolnym. Aby dowiedzieć się więcej o tym, jak możesz im przeciwdziałać – wysłuchaj najnowszego odcinka podcastu ZHP o dezinformacji, w którym podharcmistrzyni Julia Czekalska gości: podharcmistrzynię Wiktorię Tobolewską – przedstawicielkę programu Surf Smart oraz Martę Glanc ze stowarzyszenia Demagog.
Czuwaj w sieci – kampania ZHP na rzecz cyfrowej uważności
„Czuwaj w sieci” to ogólnopolska kampania edukacyjna Związku Harcerstwa Polskiego, której celem jest wzmocnienie cyfrowych kompetencji dzieci, młodzieży, rodziców oraz osób pracujących z młodymi ludźmi. Kampania stanowi nową formę harcerskiej służby – tym razem w świecie online, gdzie fałszywe informacje, oszustwa i cyfrowe zagrożenia stają się coraz powszechniejsze. ZHP, zgodnie ze swoją ponadstuletnią tradycją wychowywania odpowiedzialnych obywateli, podejmuje się misji edukacyjnej, pokazując, że uważność w sieci to umiejętność, którą można rozwijać. Inicjatywa nie straszy, lecz wzmacnia – poprzez pozytywne podejście, atrakcyjne materiały edukacyjne i poczucie sprawczości, zachęca do świadomego i bezpiecznego korzystania z Internetu. Kampania oferuje m.in. animacje, quizy, filmy, podcasty, scenariusze lekcji i poradniki – wszystkie dostępne bezpłatnie na stronie zhp.pl/czuwaj-w-sieci.
ZHP – umiejętności na całe życie
Związek Harcerstwa Polskiego to największa w Polsce młodzieżowa organizacja, która zrzesza ponad 115 000 członków. Od ponad 100 lat ZHP wspiera rozwój dzieci i młodzieży, kształtuje proaktywną postawę oraz umożliwia zdobycie wiedzy i umiejętności niezbędnych w dorosłym życiu.
Dzięki codziennemu zaangażowaniu ponad 16 000 instruktorów-wolontariuszy, ZHP oferuje nie tylko wyjątkowe harcerskie wyjazdy, ale także różnorodne aktywności pozalekcyjne, które odbywają się przez cały rok. Kultywowanie wartości takich jak przyjaźń, przygoda, rozwój i obywatelskość sprawiają, że harcerstwo odpowiada zarówno na aktualne potrzeby młodych ludzi, jak i na wyzwania współczesnego świata.
ZHP jest również jednym z aktywnych członków-założycieli Międzynarodowej Organizacji Ruchu Skautowego WOSM, która skupia ponad 57 mln skautów na całym świecie oraz oraz Światowego Stowarzyszenia Przewodniczek i Skautek WAGGGS, która skupia ponad 10 mln skautek w ponad 150 krajach świata.
Kampania społeczna ZHP „Czuwaj w sieci” w ramach zadania „Bądź gotów” realizowana jest przez Związek Harcerstwa Polskiego i finansowana ze środków Ministerstwa Edukacji w ramach programu „Edukacja na rzecz budowania społeczeństwa obywatelskiego” na rok 2024/2025.
