W tym roku, ze względu na epidemię, każda jednostka była zmuszona do podjęcia zmian i dostosowania się do panujących warunków (był to przymus, ale i naturalność naszych działań). Przed nami akcja letnia. Inna niż wszystkie, ale… wcale nie tak bardzo!

Obóz jest podsumowaniem roku harcerskiego – to jak mantra powtarzane sformułowanie. Co ono jednak oznacza? Tak naprawdę chodzi o przemyślenie przed obozem tego, w jakim miejscu jesteśmy z osiąganiem celów wychowawczych podjętych w danym roku harcerskim i jak można dokończyć ich realizację w trakcie obozu.

Program, plan, czy harmonogram

Na potrzeby tego artykułu (ale i nie tylko) warto wspomnieć, że program wychowawczy (na dany rok lub na obóz) zapisany jest jako plan pracy, w którym znajdują się analiza, cele, zamierzenia, działania i sposoby ewaluacji. To celom opartym na analizie przypisujemy adekwatne formy pracy. I to na ich podstawie powstaje nasz grafik działań w postaci konkretnego harmonogramu. Są tam daty, osoby odpowiedzialne, uwagi itp. Ma to służyć wsparciu realizacji celów – w końcu nikt nie będzie pamiętał, co zaplanowaliśmy miesiąc czy pół roku wcześniej.

Podsumowanie i weryfikacja planów

By jednak przejść do wspomnianej wcześniej przedobozowej ewaluacji, czyli korekty śródrocznej – koniecznie trzeba zajrzeć do programu/planu. To w programie znajdziemy cele i zamierzenia, które stały za zaplanowanymi formami pracy. To wobec celów trzeba przemyśleć sytuację drużyny lub gromady w danej chwili. Podsumowanie dotychczasowych działań powinno odbywać się tak jak planowanie działań – dwutorowo.

1. Kadra: Planując obóz (czy też tegoroczną akcję letnią w jakiejkolwiek formie) przede wszystkim trzeba zacząć od weryfikacji zaplanowanych celów wychowawczych. Planowaliście popracować nad patriotyzmem? Tolerancją? Miłowaniem przyrody? Z konkretnymi osobami wyznaczaliście indywidualne cele? Realizowaliście więc zbiórki zastępu zastępowych w tym temacie, proponowaliście rajdy w danej tematyce, pracowaliście z poszczególnymi osobami itp. Teraz trzeba przemyśleć czy czujecie, że to wystarczy. Czy widzicie zmianę? Może nie było możliwości? Mogła przecież zajść niezaplanowana sytuacja (na przykład epidemia) i jej skutki stały się na tyle duże, że to na tę sytuację trzeba zareagować, a nie na wcześniej istniejące kwestie. W tej chwili takim przykładem może być problem z uważnością czy przyswajaniem przez dzieci negatywnych treści (I) lub fake newsów (II).
2. Zastępy: Pamiętaj, że zastępy nie planują w ten sposób. Zastępy chcą coś zrealizować np. zadanie zespołowe czy projekt starszoharcerski. Poszczególni członkowie chcą zdobyć kolejne stopnie itd. Ich cele (w naszym języku to raczej zamierzenia) są bardziej namacalne, mierzalne, związane z wiedzą czy osiąganiem kolejnych poziomów. Dlatego zastępy sprawdzają stopień realizacji swoich działań według własnych przekonań. Samoocena i przyznanie się do niezrealizowania jakiegoś zadania przez np. lenistwo czy niedotrzymanie słowa to już bardzo wychowawcza sytuacja. Może się też zdarzyć, że wszystkie zamierzenia zostały zrealizowane, a zastęp potrzebuje większego wyzwania niż te zaplanowane wcześniej. Tu również może być tak, że zdarzyło się coś, czego nikt nie zaplanował (np. epidemia) i obiektywnie nie można było zrealizować założonych form.

Rada drużyny/zastęp zastępowych: To miejsce połączenia obu torów planowania. Po przemyśleniu przez zastępy i wstępnej ewaluacji przez kadrę instruktorską trzeba to wszystko połączyć. I chodzi tu raczej o rozmowę, w której kadra i pozostali zastępowi dowiedzą się o zamierzeniach innych zastępów, a zastępowi wspólnie z kadrą porozmawiają o pomysłach kadry. Mogą się przecież do tego ustosunkować, zmieniać, kwestionować – planowanie to wspólna praca!

W trakcie tego spotkania możemy również wyłapać kolejne problemy, nad którymi trzeba popracować. Wspólnie rozmawiając, mamy możliwość pracy z zastępowym. Możemy podpowiadać mu formy pracy czy przygotować do wyzwań obozu. Wtedy – podnosząc jego umiejętności – oddziałujemy na to, by to harcerze sami sobie stawiali coraz większe wyzwania w ramach zastępów.

Po wspólnych rozmowach – uwzględniając cele wychowawcze, działania zaplanowane przez zastępy, wstępną ewaluację kadry i wspólne rozmowy w gronie rady drużyny czy zastępu zastępowych – powstaje program/plan obozu. Zawiera on analizę, cele i harmonogram składający się zarówno z działań zastępów, jak i działań całej drużyny.

Liczba form zaplanowanych przez instruktorów w stosunku do tych zaplanowanych przez samych uczestników powinna się zmieniać w zależności od wieku (metodyki). Więcej form zaplanowanych przez uczestników to więcej brania odpowiedzialności za swoje czyny, więcej umiejętności planowania, pewności siebie, wyzwań, wiedzy, chęci, motywacji wewnętrznej.

Formy letnie

Nie tylko epidemia skutkuje niezrealizowaniem planów. W trakcie roku szkolnego u harcerzy pojawiają się problemy osobiste, kłótnie czy problemy w szkole. A jeśli plany są zrealizowane, to przecież w trakcie obozu mamy więcej czasu i form możliwych do wykorzystania w trakcie pracy harcerskiej. Las, trudy codzienności obozowej to naturalne środowisko i kwintesencja uczenia w działaniu. Właśnie dlatego obóz jest momentem, w którym to harcerze mogą zrealizować własne plany (realizacja instrumentów metodycznych). Intensywniej możemy również popracować nad tym, by harcerzom chciało się chcieć i realizować założone przez siebie (nie przez kadrę) plany. Natomiast warto dodać, że współczesne problemy młodych ludzi są takie, że poniższe formy realizują świetną harcerską pracę w zawsze.

• Chcesz zadziałać na pracę w grupie, komunikację, umiejętność planowania działań? Gotujcie codziennie zastępem (III). To realna sytuacja w małym, znanym sobie gronie, kiedy dzieci mają do zrealizowania wspólny, ważny dla wszystkich cel. Muszą więc się dogadać! Konieczność zaplanowania czasu i potrzebnych naczyń pozwala na naturalną naukę cierpliwości, logicznego myślenia, szacunku do pracy czy dokładnego mycia naczyń.

Oczywiście potrzebne jest przygotowanie się takiej formy akcji letniej, by było to możliwe. Wspólnie (kadra przecież też sobie gotuje) należy przypomnieć rozpalanie ognisk czy dowiedzieć się więcej na temat drewna i jego właściwości, jeśli ma być ono użyteczne i praktyczne. Przyda się też pogłębiona wiedza, gdzie bezpiecznie i bez szkody dla przyrody możecie korzystać z miejsca ogniskowego (jedna z zasad Leave No Trace).

• Chcecie wpłynąć na decyzje ekonomiczne dzieci, na poszanowanie pieniądza, oszczędności, a przy okazji nauczyć dobrego odżywiania? Oprócz samego gotowania, to właśnie zastępami można też planować posiłki oraz zakupy. Możemy to zrobić, dając harcerzom spis cen obowiązujących w dostępnym dla was sklepie (IV). Będzie to kolejne uczenie w działaniu, nie do zastąpienia przez żadną ilość gier ekonomicznych. A oprócz samego planowania wydatków, zastępy będą musiały się zastanowić nad przechowywaniem, terminami przydatności czy planowaniem tego, ile zjedzą i jak zużyć niewykorzystane produkty.

Do tego ważne jest również przygotowanie. Należy pokazać dzieciom praktyczną stronę gotowania: jak ważne jest zdrowe odżywianie, czym jest żywność nieprzetworzona, jak czytać etykiety, jak nie marnować jedzenia i czym się kierować, wybierając produktv. Zdecydowanie trzeba również przygotować oddzielne miejsca na produkty (V) zastępów tak, by każdy z nich miał własną półkę w magazynie czy chłodni.

• Chcecie nauczyć harcerzy porządku, nawyku do sprzątania, odpowiedzialności i poszanowania za wspólne rzeczy – namiot czy wspólne miejsce zastępu i drużyny jest tu niezawodne. Porządek, dbanie o wspólny teren jest właśnie uczeniem w działaniu. To ważniejsze niż „zajęcia” o tym temacie. To naturalna sytuacja, związana z wartościami zawartymi w Prawie Harcerskim, realizowana w małej grupie.

I nie chodzi tu tylko o to, by na czas sprawdzania porządków było czysto. Nagroda w formie punktacji obozowej w młodym wieku jest motywująca (to naturalne), jednak w harcerstwie chcemy zmieniać motywację młodych ludzi z zewnętrznej na wewnętrzną. Pomocna może być w tym kategoryzacja. Jest to taki typ punktacji obozowej (czy śródrocznej), w którym każdy zastęp może zdobyć każdy poziom – nawet najwyższy. Wtedy każdy zastęp ma szanse być najlepszym i nie zniechęci się, widząc lepszą punktację innego zastępu. To system pozwalający na stworzenie u dzieci przekonania, że każdy może osiągnąć wiele – nie tylko jedna osoba/grupa.

Należy oczywiście dobrze przygotować kategoryzację. Trzeba ustalić wcześniej za co będą przyznawane punkty (każdy zastęp bez względu na płeć czy wiek musi mieć możliwość zdobycia maksimum punktów) oraz dobrze określić minimum punktów w kategorii. Przykładowo od 150 punktów – kategoria złota, od 100 – kategoria srebrna, od 50 – kategoria brązowa. Tak naprawdę dobrze przygotowana kategoryzacja powoduje, że te zastępy, którym „się chce” (zdobywają nowe sprawności, stopnie) i są zaangażowane w życie obozowe, zawsze zdobędą najwyższą kategorię.

To o wiele lepszy (bardziej wychowawczy) sposób niż wyręczanie w sprzątaniu wspólnych miejsc, czy stosowanie tzw. „pilotów” łóżek. Pokazanie negatywnej konsekwencji, że pozostawienie bałaganu czy po prostu zapomnienie o rzeczach (np. w jadalni czy miejscu ogniskowym) powoduje, że się niszczą – jest również najlepiej obserwowalne właśnie na obozie. Nie zapominajcie także o Waszym dobrym przykładzie i porządku w kadrówkach.

• Chcecie wzbudzić ciekawość świata, poznanie ojczyzny, zauważenie problemów społecznych, szukanie i selekcjonowanie informacji. Obozowe okolice będą temu sprzyjać! Znalezienie się w nowym miejscu powoduje większą ciekawość okolicy niż wobec miejsc mijanych codziennie. Można z tym działać w każdej grupie metodycznej – z zuchami pójść w ciekawe miejsce, harcerzom podpowiedzieć, gdzie można się udać, w harcerzach starszych wzbudzić nieco motywacji do poszukiwania informacji o okolicznych ciekawostkach, po a wędrownikom pozostawić przestrzeń, by poradzili sobie sami.

I tu również trzeba się przygotować. Warto rozeznać się w okolicy. Podpowiedzieć zastępom, gdzie zwiad może być owocny. Można skompletować biblioteczkę obozową z publikacjami np. turystycznymi, ale i dotyczącymi społeczności lokalnej oraz jej potrzeb. Również mapy – nie tylko te topograficzne – wskażą ciekawe miejsca. W tym roku należy pamiętać o zwiadach bardziej przyrodniczych niż kulturowych. Choć i tu znajdzie się sporo miejsc do zobaczenia np. pomnik przyrody, grodzisko, niezwykła granica kultur, wyjątkowy ekosystem, siedlisko, różne typy lasu…

Czas na podsumowanie i nowy początek

Każda akcja letnia – tym bardziej w takich okolicznościach jak tegoroczne – potrzebuje dobrego przygotowania, analizy aktualnej sytuacji, zaplanowania i dostosowania form do celów i możliwości. Dopiero na końcu może pojawić się ewentualna fabuła – nigdy na odwrót. Pamiętajcie o tym, planując jakiekolwiek letnie działania, a będą one wtedy prawdziwie harcerskie – bez względu na formę.

P.S. Pamiętajcie również, że obóz jako podsumowanie roku harcerskiego to moment na… planowanie kolejnego roku harcerskiego. Obóz to ten moment, kiedy możemy na tyle długo obserwować naszych harcerzy, by móc dostrzec kolejne elementy, nad którymi dalej pracować.

Źródła:

(I) cbp.zhp.pl/Patrol-Pozytywnosi.pdf

(II) cbp.zhp.pl/propozycje/sprawnosc-poszukiwacz-prawdy/

(III) O gotowanie prostych potraw można pokusić się nawet z zuchami. Muszą być one jednak poprzedzone porządnymi zajęciami na temat ognia. Ich przygotowanie musi również trwać krócej niż u harcerzy. Można natomiast przed HALem porozmawiać o tym z rodzicami, by wiedzieli, czemu te zajęcia służą i czego mają nauczyć dzieci (z pewnością będą to drobniejsze cele niż w drużynie harcerzy). A zjedzenie przygotowanego przez siebie makaronu z sosem pomidorowym z pewnością będzie dużym przeżyciem.

(IV) W przypadku obozów poza stanem epidemii (tego lata nie jest to możliwe), można pokusić się o kupowanie produktów przez same zastępy).

(V) Jeszcze na serwisach sprzedażowych do znalezienia jest obozowa książka kucharska pokazująca wszystkie aspekty gotowania – od zakupów, przez ilości, po sam czas gotowania konkretnych produktów – Harcerska kuchnia – F. Stażyńska, M. Głowińska, wydawnictwa Horyzonty.

autorka: hm. Anna Pospieszna, kierowniczka Wydziału Wychowania GK ZHP