Nie trudno zauważyć, że w historii Polski i świata dominują postaci mężczyzn. To oni najczęściej pełnią funkcje dowódców czy założycieli. Okazuje się jednak, że jest też bardzo dużo kobiet, które swoim postępowaniem zapisały się na kartach historii. Z okazji Dnia Kobiet przedstawiamy wam portrety kilku harcerek, które odznaczyły się w 100-letniej historii ZHP.

Olga Drahonowska-Małowska

olgaUrodziła się 1 września 1888 roku w Krzeszowicach. Około 1906 roku razem z matką i siostrą przeprowadziły się do Lwowa. Studiowała grą na fortepianie w konserwatorium lwowskim. Ukończyła także kurs rzeźby w Szkole Artystyczno-Przemysłowej, a po maturze studiowała biologię na Uniwersytecie Lwowskim. W marcu 1911 roku uczestniczyła w kursie skautowym, na którym Andrzej Małkowski prezentował książkę Roberta Baden-Powella Scouting for boys. Dostrzegła wówczas możliwość przystosowania zawartych w niej idei i metody do warunków polskich. We Lwowie stworzyła pierwszą żeńską drużynę, która otrzymała nazwę I Żeńska Drużyna Skautowa im. Emilii Plater. Równocześnie druhna Olga weszła w skład Komendy Skautowej jako Komendantka Skautek. Zaproponowała dla harcerstwa hasło sokolego zlotu grunwaldzkiego z 1910 roku – „czuwaj”. Do wiersza Ignacego Kozielewskiego Marsz skautów zaadaptowała melodię robotniczej pieśni rewolucyjnej i napisała refren, tworząc pieśń, która stała się hymnem harcerskim. Była współautorką broszury Polskie skautki. Zarys organizacyjny z 1913 roku. W tym samym roku zachorowała na gruźlicę i wyjechała do Zakopanego, gdzie wyszła za mąż za Andrzeja Małkowskiego. Tam też założyła II Zakopiańską Drużynę Skautek im. Emilii Plater, która w szczytowym momencie liczyła 180 dziewcząt. Organizowała kursy drużynowych i obozy. Po wybuchu I wojny światowej i wyjeździe męża kierowała całym skautingiem zakopiańskim. Pod jej kierownictwem skauci opiekowali się rannymi, rozwozili listy i depesze, patrolowali teren i pomagali w gospodarstwach rolnych. Zorganizowała także ochronkę dla osieroconych dzieci oraz tajną jadłodajnię. We wrześniu 1915 roku wyjechała z mężem do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkali w Chicago, gdzie urodził im się syn Lutyk. Następnie wraz z synem udała się do Szwajcarii, a potem do Wielkiej Brytanii. Na emigracji pracowała w szkołach, organizowała opiekę dla zaniedbanych i ubogich dzieci oraz zakładała drużyny skautowe. Po wstrząsie, jakim była dla niej śmierć męża w katastrofie morskiej, wielkim wysiłkiem wróciła do czynnego życia. W listopadzie 1921 roku przyjechała na stałe do Polski, a następnie zaczęła pracę jako nauczycielka w Zakopanem. Tam też podjęła służbę harcerską. Od 1922 do 1939 roku była członkinią Naczelnej Rady Harcerskiej. Przystąpiła do budowy ośrodka harcerskiego „Cisowy Dworek”, w którego budowę i wyposażanie były zaangażowane harcerki z całej Polski i skautki z innych krajów. Druhna Olga urządziła tam szkołę z internatem prowadzoną metodą harcerską, a w czasie wakacji organizowała tam obozy, kursy i zjazdy instruktorskie. Rozwijała swoją placówkę i rozbudowała ją o kolejne budynki. Kształtowała u wychowanków chęć niesienia pomocy innym, wrażliwość na piękno, samodzielność i prawdomówność. Należała do grona najwybitniejszych kierowniczek światowego ruchu skautowego. Po wybuchu II wojny światowej trafiła do Anglii, gdzie w styczniu 1940 roku zorganizowała Dom Dziecka i Żołnierza Polskiego. Miejsce to stało się oazą polskości – redagowano tam pisma, urządzano występy, istniała drużyna harcerska i gromada zuchów. Po 1942 roku przeniosła się do Londynu, podejmując pracę w redakcji wydawnictwa Biura Światowego Ruchu Skautowego. W latach 1946-1467 była członkinią Naczelnictwa ZHP poza granicami Kraju. W 1960 roku wróciła do Polski, a w 1964 zamieszkała w Zakopanem. Utrzymywała się ze skromnej renty socjalnej. Zmarła 15 stycznia 1979 roku. W uroczystościach żałobnych wzięli udział wychowankowie „Cisowego Dworku”, górale z Zakopanego, harcerze i seniorzy harcerstwa.

Jadwiga Falkowska

falkowskaUrodziła się 11 listopada 1889 roku w Twerze (obecnie Kalinin) nad Wołgą. Jej dom rodzinny był żywym ośrodkiem życia społecznego i narodowego Polaków. Od wczesnej młodości udzielała się społecznie. W szkole prowadziła kółko polskie, w którym organizowano pracę samokształceniową z zakresu historii i literatury polskiej. W 1908 roku wyjechała do Lwowa, gdzie studiowała na uniwersytecie fizykę teoretyczną i eksperymentalną oraz astronomię. Od 1913 roku kontynuowała studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Angażowała się w życie studenckie oraz w działalność polskich organizacji niepodległościowych. Należała do „Zarzewia”, a następnie do wyłonionej z niego tajnej Armii Polskiej. Po rocznym kursie zdała egzamin podoficerski. W 1911 roku wstąpiła do prowadzonego przez Olgę Małkowską zastępu, z którego powstała pierwsza skautowa drużyna żeńska, a po roku została jej drużynową. Była organizatorką nowych środowisk skautowych między innymi w Wilnie, Poznaniu i Twerze. W innych miejscowościach pomagała w pracy drużyn już istniejących. Ze względów zdrowotnych powróciła do Tweru, a wybuch wojny uniemożliwił jej powrót do Lwowa i Krakowa. Zaczęła więc pracę jako nauczycielka. Założyła drużynę harcerek i drużynę harcerzy, urządziła dla nich izbę skautową w suterenie rodzinnego domu. Kiedy działania wojenne przedłużały się zdecydowała się kontynuować studia w Moskwie. Tam zaangażowała się w działalność skautową. Organizowała opiekę nad dziećmi skrzywdzonymi przez wojnę oraz współtworzyła ośrodek polskiego życia studenckiego. Po wojnie wraz z matką i siostrą przyjechała do Warszawy. Na Uniwersytecie Warszawskim uzyskała tytuł magistra fizyki. Brała udział w pracach nad scalaniem organizacji harcerskich trzech zaborów. Na Zjeździe Zjednoczeniowym organizacji skautowych w 1918 roku została wybrana w skład Naczelnej Rady Harcerskiej. W czasie wojny polsko-bolszewickiej pełniła służbę przyfrontową w okolicach Grodna i Łomży. Jesienią tego samego roku wyjechała do Wilna, gdzie przez kilka lat była asystentką przy Katedrze Fizyki. Kontynuowała tam również pracę w harcerstwie. Po powrocie w 1925 roku została asystentką na Politechnice Warszawskiej. Rok później podczas Konferencji Programowej Instruktorek w Sromowcach Wyżnych została wybrana na Naczelniczkę Głównej Kwatery Żeńskiej. Jesienią 1928 roku została nauczycielką Liceum Krzemienieckiego. Tam znalazła prawdziwe spełnienie zawodowe. Obok nauczania i prowadzenia uczniowskiego koła fizyków była dyrektorką internatów Liceum Krzemienieckiego. Stworzyła w nich atmosferę domu rodzinnego, co jeszcze po latach podkreślali wdzięczni wychowankowie. Działała społecznie w sekcji kulturalno-oświatowej. Szkoliła harcerki do organizowania i prowadzenia drużyn. Stworzyła podstawy ruchu wędrowniczego. Wędrownictwo pojmowała nie tylko jako poznawanie kraju, ludzi czy świata, ale także jako wędrówkę w sferę myśli i twórczości człowieka – jako styl życia. W 1938 roku powróciła do Warszawy, a podczas jej obrony we wrześniu 1939 roku prowadziła szpital wojskowy dla 150 rannych. Weszła w skład komendy Pogotowia Harcerek i już na początku okupacji wstąpiła do Służby Zwycięstwu Polski. Podczas wojny była komendantką Warszawskiej Chorągwi Harcerek oraz uczyła fizyki na tajnych kompletach. Równocześnie kontynuowała studia pedagogiczne na tajnym UW i napisała pracę o wkładzie metody harcerskiej w polską pedagogikę. W pierwszym dniu Powstania Warszawskiego budynek, w którym właśnie przebywała, został otoczony przez własowców, w związku z czym nie zdołała przedostać się na swój punkt przydziałowy. Zginęła 7 sierpnia 1944 roku zastrzelona przez własowców na podwórzu wraz z grupą mieszkańców budynku. W październiku 1945 roku po ekshumacji została pochowana w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach.

Anna Zawadzka

anna zawadzkaUrodziła się 8 lutego 1919 roku w Warszawie. Razem z bratem Tadeuszem wychowywali się w rodzinie o silnych tradycjach patriotycznych. Zdała maturę w 1937 roku, a następnie studiowała anglistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Po wybuchu wojny kontynuowała naukę na tajnych kompletach oraz na kursie pedagogicznym. W gimnazjum wstąpiła do 14. Warszawskiej Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Królowej Jadwigi. W 1937 roku ukończyła kurs drużynowych w Ignalinie, po którym została drużynową „Błękitnej Czternastki”. We wrześniu 1939 roku pomagała w schronisku zorganizowanym przez Komendę Pogotowia Harcerek i pracowała w Pomocniczym Szpitalu Harcerskim. Podczas wojny uczyła młodsze dzieci w tajnym Gimnazjum Królowej Jadwigi. Weszła także w skład redakcji konspiracyjnego pisma okupacyjnego „Młodzież”, w którym pisała refleksyjne artykuły na tematy społeczno-wychowawcze. Przez pierwsze lata okupacji nadal była drużynową. Harcerki pod jej kierunkiem organizowały zbiórki odzieży i żywności dla żołnierzy, opiekowały się rodzinami uwięzionych na Pawiaku, pomagały w Domu dla Małych Dzieci im. Baudouina, wykonując zabawki i przygotowując przedstawienia teatrzyku. Od 1942 roku aż do wybuchu Powstania Warszawskiego pełniła funkcję hufcowej Hufca Harcerek Warszawa-Śródmieście. Zajmowała się także kształceniem instruktorek. 1 sierpnia 1944 roku jako studentka tajnego uniwersytetu zdawała egzamin nauczycielski i nie zdołała przedostać się do swojego punktu zbornego w powstaniu. Została u sióstr Urszulanek i pomagała przenosić rannych do zorganizowanego tam szpitalika. Wiosną 1945 roku zorganizowała tajną drużynę instruktorską „Odrastający pień”. Dla harcerek, które wstąpiły do organizacji podczas wojny prowadziła kurs drużynowych. Po zakończeniu wojny była nauczycielką języka angielskiego. W liceum, w którym pracowała, prowadziła koło krajoznawcze, które wiosną i jesienią organizowało kilkudniowe wycieczki, a latem obozy wędrowne. Prowadzone metodą harcerską wycieczki i obozy tworzyły podwaliny pod przyszłą „Czternastkę”. W lecie 1946 roku prowadziła na Mazurach, w niezwykle trudnych warunkach społecznych i ekonomicznych, obóz instruktorski „Nadmorski młody las”. Odeszła z ZHP w 1948 roku. Od tej pory jej kontakt z harcerstwem obejmował trzy sfery. Pierwsza to uczestnictwo w licznych spotkaniach z drużynami i szczepami noszącymi imię jej brata. Druga – dyskusyjne spotkania instruktorskie na tematy społeczne i wychowawcze. Trzecią sferą było zbieranie materiałów służących odtworzeniu historii ruchu żeńskiego w Polsce. Lata 60. i 70. w jej życiu zdominowane były doskonaleniem zawodowym oraz związaną z tym pracą pedagogiczną i naukową. W latach 80. w domu Danuty i Jana Rossmanów, z którymi Zawadzka była zaprzyjaźniona, odbywały się otwarte spotkania instruktorskie, podczas których dyskutowano o teraźniejszości i przyszłości harcerstwa w Polsce. W grudniu 1990 roku XXVIII Zjazd ZHP w Bydgoszczy wybrał druhnę Annę na wiceprzewodniczącą ZHP. Pełniła tę funkcję niezwykle aktywnie uczestnicząc we wszystkich ogólnopolskich spotkaniach związanych z kształceniem instruktorów oraz programem ZHP. Prowadziła w imieniu ZHP rozmowy związane z powrotem do WAGGGS. Jesienią 1993 r. zrezygnowała z uczestniczenia w kolejnym XXIX Zjeździe ZHP. Wróciła do przerwanej pracy nad historią harcerstwa żeńskiego i wydała kilka książek m.in. Pełnić służbę… Z pamiętników i wspomnień harcerek Warszawy 1939–1945, Gawędy o tych, które przewodziły czy Szkoła Instruktorska Harcerstwa Żeńskiego na Buczu.

Halina Wiśniewska

wisniewskaUrodziła się 22 października 1920 roku w Grudowie, a 4 lata później przeniosła się z rodziną do Warszawy. Do harcerstwa wstąpiła mając 11 lat. Przed wojną uczestniczyła w obozach letnich pod namiotami, a w 1935 roku wzięła udział w dwutygodniowym obozie i Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa Polskiego w Spale. Po maturze wyjechała do Brukseli na studia. Po wakacjach w 1939 roku, które spędziła w kraju, nie powróciła już do Belgii. Włączyła się w harcerską działalność konspiracyjną. Ponownie została przyboczną w swojej macierzystej drużynie, a następnie została jej drużynową. W trakcie wojny była także hufcową Hufca Harcerek Warszawa-Mokotów. Należała do Armii Krajowej będąc od 1943 roku szefową służby sanitarnej WSK AK dzielnicy Mokotów. Ukończyła w konspiracji szkolenie sanitarne i podchorążówkę. Studiowała na tajnych kompletach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Podczas Powstania Warszawskiego udzielała pomocy potrzebującym, zajmując się równocześnie kilkumiesięczną córką. Wyszła z Warszawy do obozu w Pruszkowie. Po powrocie rozpoczęła pracę zawodową w Biurze Odbudowy Stolicy. Była specjalistką w dziedzinie programowania urbanistycznego, współautorką wielu projektów i opracowań, w tym planu generalnego Warszawy czy planu generalnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Była laureatką krajowych i zagranicznych konkursów urbanistycznych. Równolegle z pracą zawodową prowadziła działalność harcerską. Już w końcu maja 1945, po powrocie do Warszawy, wraz z innymi instruktorkami stworzyła drużynę „Odrastający Pień” (drużynowa hm. Anna Zawadzka). Od jesieni 1945 do r. 1947 była hufcową Hufca Harcerek Warszawa-Śródmieście, a w l. 1947–1949 – referentką organizacyjną Komendy Warszawskiej Chorągwi Harcerek. Po urodzeniu drugiej córki zaprzestała działalności harcerskiej. W okresie odradzania się harcerstwa w 1957 roku podjęła dorywczo działalność w Warszawskiej Chorągwi Harcerstwa, ale pochłaniająca ją praca zawodowa i rodzina (trójka dzieci) nie pozwoliły jej na pełne zaangażowanie. Powróciła do służby później. Wiosną 1972 została komendantką kręgu instruktorskiego, a także była członkinią Komendy i Rady Hufca Warszawa-Mokotów oraz Rady Chorągwi Stołecznej. Wiosną 1989 roku razem z trójką przyjaciół: hm. Anną Zawadzką, hm. Stefanem Mirowskim i hm. Janem Rossmanem stworzyła tzw. Bandę Czworga, która aktywnie uczestniczyła w przeprowadzeniu zmian w ZHP. Była współautorką napisanych w tym gronie dwóch listów otwartych do władz i instruktorów harcerskich. Ukoronowaniem działań tej grupy było przywrócenie tradycyjnego Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego oraz uchwalenie nowego Statutu ZHP. Była zapraszana na zjazdy i zloty, współpracowała z Główną Kwaterą ZHP. Działała w Stowarzyszeniu Szarych Szeregów. Opublikowała harcerskie wspomnienia Gawędy druhny babci, w których przedstawiła swoją biografię wpisaną w historię harcerstwa. Należała do grona współtwórców Muzeum Harcerstwa w Warszawie. Zmarła 8 lutego 2011. Została pochowana w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim. W ostatnią drogę odprowadzała ją wielopokoleniowa rzesza harcerzy i instruktorów, z którymi pełniła służbę, dla których była wychowawcą i autorytetem. Ceniona za wrażliwość społeczną, idealizm i odwagę w podejmowaniu życiowych wyzwań.

Maria Łyczko

lyczkoUrodziła się 14 sierpnia 1923 roku w Skawinie. W 1936 roku wstąpiła do 3. Krakowskiej Drużyny Harcerek im. R. Traugutta. Wstąpiła do ZWZ przyjmując pseudonim „Szara”. Była łączniczką w 11. kompanii zgrupowania „Żelbet”, przenosiła broń i amunicję na punkty kontaktowe oraz pilotowała do Zakopanego osoby zagrożone dekonspiracją. Ukończyła kurs łączności i kurs sanitarny. Po przeszkoleniu w konspiracyjnej szkole podchorążych otrzymała stopień sierżanta podchorążego. W konspiracji ukończyła też kurs drużynowych harcerskich. Już w 1939 roku założyła podziemną drużynę harcerską, będącą kontynuacją jej macierzystej 3. KDH. Drużyna pod jej kierownictwem aktywnie uczestniczyła w organizowaniu pomocy dla więźniów obozu koncentracyjnego Gross Rosen oraz działała na rzecz sierocińca Rady Głównej Opiekuńczej. Po wojnie zdała egzamin końcowy w Seminarium dla Wychowawczyń Przedszkoli w Krakowie i pracowała jako wychowawczyni w przedszkolach. Zaraz po wyzwoleniu ujawniła swoją drużynę, która w ten sposób stała się jedną z pierwszych drużyn harcerskich działających po wojnie w Krakowie. W 1958 roku w Rabce zorganizowała kurs dla nauczycieli i wychowawców z sanatoriów i prewentoriów dziecięcych. Celem kursu było zapoznanie uczestników z metodami pracy harcerskiej i zachęcenie ich do podjęcia takiej pracy na terenie placówek. Rok później uczestnicy kursu utworzyli przy GK ZHP drużynę Nieprzetartego Szlaku. Od tego czasu druhna Maria kierowała Referatem Drużyn przy Zakładach Specjalnych w Komendzie Krakowskiej Chorągwi Harcerstwa, a od roku 1961 także Sztabem Nieprzetartego Szlaku GK ZHP z siedzibą w Krakowie. Uczestniczyła w III Zjeździe ZHP, na którym zabrała głos prezentując działalność drużyn NS i apelując o przyjmowanie do drużyn dzieci niepełnosprawnych. Działalnością NS kierowała przez 29 lat przyczyniając się do wspaniałego rozwoju tego typu działalności harcerskiej w różnego rodzaju zakładach specjalnych. Na XXVIII Zjeździe ZHP w 1990 roku została wybrana wiceprzewodniczącą ZHP. Zmarła 22 kwietnia 2004 roku w Krakowie. Została pochowana z honorami wojskowymi na cmentarzu Salwatorskim w obecności licznie zgromadzonych instruktorów i harcerzy.

Maria Hrabowska

hrabowskaUrodziła się 8 II 1936 w Poznaniu. W czasie okupacji hitlerowskiej razem z matką została wyrzucona z należącego do nich mieszkania w Gdyni. Wojnę przeżyła w Warszawie i dopiero po jej zakończeniu powróciła do rodzinnego miasta. Wstąpiła do ZHP w wieku 11 lat. Wróciła do harcerstwa w 1957 roku, kiedy jako studentka Akademii Medycznej w Gdańsku wstąpiła do Akademickiego Kręgu Starszoharcerskiego „Westerplatte” i objęła funkcję zastępczyni komendanta. Prowadziła akcje szkoleniowe i obozy harcerskie, dokształcała się także na kursach instruktorskich. Jesienią 1959 roku została mianowana hufcową Hufca Harcerek Gdańsk-Śródmieście. Rok później wycofała się z czynnej służby harcerskiej i poświęciła się pracy zawodowej. Już jako studentka rozpoczęła pracę naukową w Katedrze Anatomii Patologicznej AM w Gdańsku, w której po ukończeniu studiów została asystentką. Prowadziła zajęcia dydaktyczne ze studentami i prace badawcze oraz podnosiła swoje kwalifikacje uzyskując specjalizację z zakresu anatomopatologii. Była autorką około 100 publikacji z zakresu patomorfologii ginekologicznej oraz onkologicznej, onkologii eksperymentalnej i neuropatologii perinatalnej. Wykształciła kilka pokoleń lekarzy specjalizujących się w ginekologii i patomorfologii, opiekowała się studentami i młodą kadrą naukową. W latach 70. przez kilka lat sprawowała opiekę medyczną nad ciężko chorym hm. Józefem Grzesiakiem więzionym po wojnie przez 11 lat w Workucie. Później przez długie lata otaczała szczególną opieką jego żonę Klementynę. W harcerstwie zajmowała się kształceniem kadry, przez wiele lat pracowała w Komisji Stopni Instruktorskich i Komisji Historycznej Chorągwi Gdańskiej. Od 1989 roku z niezwykłą energią angażowała się w odnowę gdańskiego harcerstwa, aby przywrócić mu najlepsze tradycje i metody wychowawcze oraz zachować jedność ZHP. Na przełomowym XXVIII Zjeździe ZHP w Bydgoszczy w 1990 roku wybrano ją w skład Naczelnego Sądu Harcerskiego, którego została przewodniczącą. Ważną inicjatywą, jaką podjęła podczas pełnienia tej funkcji, było utworzenie Harcerskiego Rejestru Represjonowanych, obejmującego spis harcerzy oraz instruktorów skazanych i więzionych za działalność niepodległościową i harcerską w latach 1944–1956. Współtworzyła program wychowania zdrowotnego w ZHP. W latach 1997-2001 pełniła funkcję przewodniczącej ZHP. Organizowała wystawy oraz konferencje historyczne poświęcone tematyce ruchu niepodległościowego, twórcom polskiego skautingu i udziałowi harcerzy w odzyskaniu niepodległości. Pomagała potrzebującym, nie tylko w sprawach medycznych, służyła dobrą radą, wspierała w trudnościach życiowych. Zmarła 14 lipca 2008 po ciężkiej chorobie. Uroczystości pogrzebowe z udziałem władz harcerskich i rzeszy harcerzy odbyły się w Bazylice Mariackiej w Gdańsku.

 

Materiały pochodza z Harcerskiego słownika biograficznego pod redakcją Janusza Wojtyczy.